Os Seminarios sempre enxergaron amizades rexas, que ás veces, se converteron en mananciais de creación a prol do pobo. Díaz Castro quedou impactado polo seu primeiro encontro con Iglesia Alvariño no centro de Santa Catalina. Estaba a nacer un forte compromiso entre ambos os dous. De feito, o poeta de Guitiriz, reacio a manifestacións sobranceiras, só se prestou, nun momento puntual, a artellar unha conferencia, convertida en artigo, a instancias de Xermolos. E a circunstancia que o motivou, foi o poeta de Seivane, cando lle dedicaron a Festa das Nosas Letras, no 1986. Aquela primeira conversa foi fornecedora de emocións, actividades e proxectos, que se alongaron durante a vida de Alvariño, coma Díaz Castro adoitaba chamalo. Hai que remarcar esta decisión, porque calibra a consideración enorme que sentía por el.

E deixou rexistrado este momento, na súa escrita, coma mostra da súa ascendencia na dedicación á poesía: “había algo naquel mozo que a min, inda rapaciño nos comezos da adolescencia, me atraguía: a súa voz, o seu xeito de andar, a súa innata elegancia e aquela poesía campestre e recente do seu libro Señardá, entón recen publicado, que a min me revelou un mundo poético novo e me abría a porta ó campo da poesía expresada en galego.

Impresionáranme aqueles sonetos inxenuos, anegados nunha melancolía que me parecía excesiva, cáseque irracional. Pero na linguaxe daquela poesía, claramente influída por Noriega e a leitura de poetas portugueses, eu atopei emoción, fonda beleza e lóstregos de inspiración.

Lémbrome agora do que eu considero como o primeiro encontro con él. Nunha porta do claustro acercouse a min e escomenzou a preguntarme cousas. ¿Cantos irmaos sodes na túa familia?. –Catro. -Igoal que na miña. E entre vos, ¿hai dous nacidos dun vientre?. –Non. –Pois entre nós, si. Teño entendido que che gosta escreber poesía. ¿Por qué? -Non o sei. Góstame desque empecei a ler e escreber algo na escola. Así con diálogos fugaces foise fiando o fío das nosas relacións, primeiro literarias, e de franca simpatía e amistade despois”[1]. Si Ramón Piñeiro, e os homes de Galaxia, foron os que aguilloaron ao autor de Nimbos, para que o publicase na súa editorial. O seu compañeiro de Seminario, foi o alento, para que non esmorecese aquela inspiración lírica, que abrollara no berce. E sería o que lle abrise as portas de revistas e xornais, que deron a coñecer a primeira obra diazcastriana. Neste tempo camiñaron á par. Unha amizade labrada co humus das fidelidades cantadas polos autores clásicos, que tanto gustaban de saborear, traducir e disfrutar nos paseos polos claustros... Un zume que beberon naquela "cunquiña deleitosa,/onde todo frolece, e todo medra", que cantou Leiras Pulpeiro[2]: as odas de Horacio, aquel episodio de Niso e Eurialo, da Eneida de Virxilio, o tratado Sobre a amizade de Cicerón..., ou a Ética a Nicómaco de Aristóteles. A afección por estas linguas, foi un dos vencellos que os uniría decisivamente.

Compartían todo

A identificación foi tal, que Alvariño compartía todo co poeta: eses outros amigos, imprescindíbeis para eles, que eran os libros, as querencias poéticas, comentarios sobre o universo literario, a vida cotiá, os pequenos xestos, ata a súa devoción pola santa francesa, Tareixa de Lisieux. No 1929, recen chegado Díaz Castro ao Seminario, Aquilino gañara un premio literario co poema “O sono de Teresita de Lisieux”, que ao ano seguinte, aparece en Señardá (1930), dedicado, a aquela que Xoán Paulo II nomearía “Doutora da Igrexa”(2000), pois, a pesares da súa mocidade perenne, deixou unha doutrina fonda, sobre todo, na Autobiografía ou Historia dunha Alma, un dos libros de cabeceira do poeta das Terras de Parga, que conservaba na súa mesita do Seminario.  Atraídos, na primeira mocidade, polo seu espírito místico, sentíronse pregados ao seu compromiso misioneiro. Ámbolos dous gustan de participar naqueles certames de índole relixiosa que daquela tanto abundaban.

Cunqueiro, tamén foi debedor desta “cosmovisión”, en moitas facianas da vida, que se alimentaba dende o Seminario, e escribiu sobre esta santa, en Catolicismo, publicado en Madrid polos 40[3]. Tareixiña, mesmo o T con maiúsculas, é a destinataria de moitos poemas de Díaz Castro, ata os seus primeiros anos de Madrid, e todos zumegan unha forte carga de fervente emoción, que nalgún caso, raian na verdadeira literatura mística, como aquel "Tu Nombre" (tirado do "Terceiro caderno")[4]: ".../ Para mejor nombrar a Cristo, quiero/ nombrarte a Ti en mi travesía oscura,/ luz en mis noches, íntimo lucero,/ mágica T inicial de la Ternura... ".

As mesmas “Noites”, que tamén inspiraron ao amigo Alvariño, sobre todo, en Còmaros verdes. Son mil e unha experiencias e emocións, arrincadas da noite, moitas veces, a través dunha personificación e animación da natureza. Fronte a outras ensoñacións máis emotivas da noite, Díaz Castro, no “primeiro caderno”, Follas Verdes, escrito no Seminario, é máis descritivo, e mesmo podemos recoller datos etnográficos de costumes e festas da Chaira, a través da súa poética da noite. Moitas fanegas de tempo teñen que cumprir desde esta poesía, ao xeito das coplas populares, ata aqueles poemas, moi elaborados, que ía dar á luz polos anos 40, cando os dous exercían de profesores en Vilagarcía. Un dos libros que se pasaron nestes anos, foron As Noites  de Musset, con moito sixilo, porque non eran de todo, do agrado dos seus formadores, máis proclives a outras correntes literarias, como ten confesado o mesmo Aquilino.

Os dous, eran mozos activos e con grandes inquedanzas creativas e intelectuais. Cando Alvariño era líder e presidente da "Academia Misioneira San Francisco Xabier", no derradeiro ano da súa estadía en Mondoñedo, Díaz Castro era secretario. E, coma directivos, daban charlas e montaban obras de teatro, por exemplo, no Nadal, cando non había vacacións. Nestes anos xermolan tamén relacións comúns, así co bispo auxiliar de Santiago, Xosé Souto Vizoso, rector do Seminario desde 1922, que alimentarían cunha correspondencia intensa.

Alvariño abriulle horizontes a Díaz Castro, entre os muros do Seminario, e susurroulle ao oído, a existencia dun recanto máxico de creatividade e liberdade de expresión, nunha barbería próxima, a do Pallarego, que tiña acceso ao Seminario, e facía de carteiro ou enlace con Trapero Pardo, Cunqueiro, e outros.

Alvariño enxertouno no circulo da Escola de Mondoñedo

Aquelas conversas puntuais e decisivas con Iglesia Alvariño, convertéronse na primeira aproximación do poeta de Guitiriz a todo aquel ronsel cultural e literario. Estaba a incardinarse nas nosas letras, o que foi un antídoto contra a despersonalización propia dunha educación demasiado xeral.

A amizade con Iglesia Alvariño non facía máis que medrar, e ao seu abeiro, o xove poeta atopaba ferramentas para ampliar a formación, tanto literaria coma na aprendizaxe de idiomas, unha vocación que ían arrequentar entre os dous, mesmo remitíndolle diccionarios e gramáticas á súa casa dos Vilares, exercendo unha certa influencia naquel mozo, que xa gañara o alcume do "poeta", entre os seus compañeiros.

Froito, deste coñecemento mutuo, Aquilino, cantou ás e aos veciños da parroquia natal de Xosé María, que, durante moito tempo, tiveron que ir polo mundo, primeiro, como trapeiros ou capiceiras, coma os chama no seu poema: “Os cordaneiros” de Cómaros verdes: “E para acó de Sobrado, chouteiriñas,/ neniñas cacarelas, tamén veñen/ pedir casa cuberta as capiceiras”[5], e despois collendo as maletas da emigración. Manuel María na súa loa ao poeta de Abadín, tampouco se esquecería desta referencia na celebración dos oficios chairegos: “capiceiras de Pigara e Os Vilares”[6].

A medida que ían intimando no seu compañeirismo, foron abríndose a paisaxes e xeografías da infancia. Ata atoparon espazos emocionais comúns: as chairas brañegas de Abadín ou os boedos de Guitiriz... As cordas, que cinguiron a vida dos dous poetas, a de Neda, que ampara Mondoñedo, ou a Corda que separa o Cordal de Montouto de Sobrado dos Monxes, acubillando o Vilariño de Díaz Castro. Por iso, non sorprende, que un poema no que este vate concentra toda a loita entre a luz e a noite, o sitúe xeograficamente nunha Corda. A retina do autor de "Coma un anxo airado", tamén descubrira, nos seus cursos mindonienses, a soidade daquelas aldeas perdidas na altura e na frialdade da paisaxe que dá sombra á Chaira:

                                   "O sol na Corda está enterrado,

                                   morto e enterrado hastra a metá.

                                   Nadan na lus somente un budio

                                   e o ladro perdido dun can.

                                   A sombra de tódalas cousas

                                   vai resultando que é verdá".

Dende Mondoñedo ou dende Guitiriz, as sombras, o misterio, cérnese, sobre a outro rostro da Corda. Mesmo, sobre o seu futuro económico. Xosé María matina sobre a incertidume daquela cultura labrega, a Galiza, que coma Penélope, tece e destece o seu destino... Constata a dura e crúa realidade daquel atraso: “A sombra de tódalas cousas vai resultando que é verdá”. Esta intuición poética ten ribetes de análise sociolóxica. Quizais foi Díaz Castro, entre os autores de ambas beiras da Corda, o que denunciou con máis enerxía, a “agonía” que estaba a sufrir a Chaira rural naquel tempo.

A Corda funde nunha aperta sen crebas, a poesía de Alvariño, Díaz Castro, Crecente, Noriega, o poeta desta Montaña.

O dos Vilares, máis reacio ca Aquilino, a localizar as súas intuicións líricas, marcou deste xeito, unha das Cordas da súa xeografía máis íntima. Este, no seu trato cotián en Mondoñedo, foi familiarizándoo con ese herdo misterioso que medra nas dúas caras da serra. Cadraban na linguaxe, que é a música do mundo, coa contorna dos seus berces respectivos, Os dous sinalaban os veciños da outra beira, coma os de “tras da Corda”, un espazo que describiría, decenios despois, Carlos Reigosa, en Homes de tras da Corda (1982).

Nos longos paseos polos corredores de Santa Catalina, Aquilino, dálle a coñecer a achega doutros escritores da pléiade mindoniense.  Contáxialle o seu entusiasmo pola poesía de Noriega Varela. Díaz Castro, axiña saborea e le con fruición o poemario D’o ermo. Outro poeta que descubre neste tempo, a través del, é Crecente Vega, que o poeta de Guitiriz quizais puido coñecer na barbería do Pallarego. Os libros Codeseira (1933) de Crecente e D’o Ermo (1920) de Noriega, foron os primeiros dunha biblioteca que estaba a constituír no Seminario.

Cando o de Guitiriz ingresa neste centro, Noriega era mestre na Graña de Vilarente de Abadín, onde ensinou a Aquilino. Aínda que separados pola Corda, o “poeta da Montaña” acudía a miúdo á súa cidade natal onde tiña amigos, e sobre todo os contertulios da barbería. Neste clima de devoción por Noriega, non é aventurado pensar que o mozo Díaz Castro coñecese a este venerable poeta. Canto máis, sendo os dous amigos de Alvariño, e amantes da lírica que abrollaba no Val de Mondoñedo e na Montaña lindante, porque, coma este escribiría, as visitas de Noriega, neste tempo, eran un “acontecemento” na cidade, e de ningún xeito, podía vedar deste gozo literario, ao que estaba a xermolar as Follas Verdes, co seu calor e auspicio.

Un daqueles seminaristas, Suárez Serantes, escribiría anos despois, agochándose no pseudónimo de Panurgo, sobre un encontro casual con Noriega, nunha visita ao Santuario da Virxe dos Remedios: “Aquel día sufrimos una distración en el rezo y nuestros ojos no se separaban de un singular personaje que, como una estatua orante, permanecía fija su vista en la “Santiña”. Era este un hombre entrado en años; calzaba gruesos zapatones y entre sus manos sostenía un chambergo de anchas alas; recia zamarra cubría su tronco, y, apoyado sobre el reclinatorio, donde permanecía arrodillado el desconocido, un inmenso paraguas de traza campesina… Tenía algo de señor, algo de viejo hidalgo, y sus maneras –de rancia solera empapada en rigurosa urbanidad- revestían una atrayente delicadeza… Es Noriega Varela… Desde entonces jamás olvidamos la efigie del poeta de la montaña. Bajo la sombra acogedora de los claustros, en nuestros coloquios literarios no faltaba casi nunca el comentario elogioso de sus versos por Chao Espina, Iglesia Alvariño, Díaz Castro…”[7]

A alameda dos Remedios era un dos lugares de paseo, preferidos polos dous amigos, porque era un formigueiro de homes e mulleres, de mozos e mozas que rachaban a paz daquel val. Trapero Pardo, ten escrito nun capítulo a relación deste santuario cos escritores[8]. Noriega sempre estaría prendido na memoria e no agarimo dos seus condiscípulos, coma testemuña, Iglesia Alvariño, nun especial de Faro de Vigo, no centenario do seu nacemento (1953): “recibido como algo extraordinario por los aldeanos de la Graña y aun de las parroquias vecinas.  En las rectorales de todo el contorno vivían los viejos compañeros. En los “preceptos”, fiestas patronales y de Corpus figuraba él como invitado de honor de diez parroquias a la redonda. Eralo, asi mismo, de los pequeños hidalgos de la tierra, ex seminaristas como él, muchas veces. En todas partes se hacía inevitable recitar de sobremesa los versos de la juventud”.

Participaban de trazos comúns: un fondo humanismo, querencia pola linguaxe popular e unha implicación forte na paisaxe rural que os envolvía.

Noriega pasa por ser para moitos historiadores e críticos o comezo dunha escola que inclúe a Alvariño e a Xosé María... Luciano Rodríguez, comentando a poesía dos 80, escribe:  "Así é que nos atopamos con que o hilozoismo, o neotrovadorismo, o paisaxismo humanistico ou neoverxilianismo que vén da obra de Antonio Noriega Varela (1869-1947) e que continúa con diversos toques persoais, en Xosé Crecente Vega, Aquilino Iglesia Alvariño e Xosé María Díaz Castro…, son marcas que podemos observar na poesía desta hora"[9]. Hai como un fío conductor entre o Noriega do Seminario e da formación clásica en Mondoñedo, Crecente Vega que seguindo a Méndez Ferrín situamos na Xeración do 25, Iglesia Alvariño "que representa a pasaxe entre a xeración de 25 e a de 36", e Díaz Castro que xa pertence de cheo ó grupo do 36.

Alvariño foi o transmisor das esencias estilisticas de todos aqueles escritores, ao poeta de Guitiriz. Este, cadraba, cos trazos de Leiras Pulpeiro, que transcribe Iglesia Alvariño no mentado extraordinario de El Faro de Vigo: "Barbudo, caritativo y progresista, Leiras era el contralevita del Mondoñedo levítico. El hombre de muchos libros frente al escolástico de un solo libro. (Era estudiante en Mondoñedo D. Justo Rivas Fernández, herrero de oficio y más tarde Obispo de Plasencia, que gozó fama de saberse de memoria la suma teológica de San Tomás y ninguna otra cosa). Noriega buscaba en Leiras al poeta gallego, famoso en los círculos literarios, a pesar de no haber publicado ningún libro. Era, en efecto, un feliz cultivador de las formas poéticas populares, sobre todo, del cantar, y un conocedor excepcional de la lengua".

Na plenitude da súa vida escoitábaselle encomiar o sentido solidario da traxectoria deste médico poeta. Había concomitancias literarias entre estes poetas: adicción á lingua comarcal na que viñeron á luz os seus versos, a busca dun léxico prodixioso, o sesgo popular e costumista de moitas das composicións de primeira hora de Díaz Castro e dos Cantares Gallegos de Leiras. A recolleita de ditos, refráns, etc., tamén era unha teima de Noriega e Iglesia Alvariño, cando percorrían o seu eido brañego. E coma acontece con Díaz Castro, o autor de “A lingua dos poetas do Norte da provincia de Lugo”, deixou investigacións sobre a fala, aínda inéditas.

Podemos multiplicar os exemplos de semellanzas na vontade de estilo destes dous poetas, compañeiros de tantas andainas: sangue, roseiras, dor, soidade, noite, luz…, na liña doutros poetas do momento ou do XIX, sobre todo o Alvariño de Señardá, influído á vez polo portugués Anthero de Quental, lecturas todas elas que compartían ámbolos dous. Repítense imaxes laceradas pola dor, a das criaturas e as cousas, así, no “Romance da espiña” de Díaz Castro, e “O madrigal d’a Dor” do Señardá: “a fera espiña”: “Mirade: aquel mèsmo día/ sobéuseme pol-as venas…/ ¡I agora sinto no peito/ a punta da espiña aquela…!”.  Xa antes, Alvariño poetizara: “Mais vei qu’entón a espiña, ¡a espiña fera/ Da door!, traspasou meu corazón…”. Podíamos multiplicar as composicións que nacen deste sentimento de dor, como o “Meu corazón”: ”Meu corazón é de barro,/ i-é d’aceiro o meu delor… Delor, espiña sagrada,/ que furas o corazón,/¡fúrame bén, para que n’el,/ pol-a ferida, entre Díos”.

Trapero Pardo, foi quen abriu as ventás dunha nova publicación, Vallibria (1930), a uns mozos ansiosos de comunicar a súa arte. Nos primeiros números, farase eco do Señardá  de Aquilino, entre eles, Cunqueiro ("D'un libro"). Foi o viveiro dos primeiros versos de Iglesia Alvariño e Díaz Castro, que publicaría dous poemas en Vallibria nos anos 1932: “Oración” (recollida despois por Félix Villares en “Os Poetas do Seminario de Mondoñedo”) e 1936: “La revista Perla del Calvario”.

Profesores do León XIII de Vilagarcía

Cando Xosé María decide abandonalo Seminario, na derradeira proba que se impuxera, xa tiña clara a nova singradura da súa vida; fortalecer aquela amizade con Iglesia Alvariño, que ía abrirlle un novo camiño. Froito dela, ao deixar Mondoñedo (1933), xa é sabedor do afán de Díaz Castro polas linguas clásicas e modernas, e no 1940, decide chama-lo para dar clases de latín e inglés no Colexio León XIII de Vilagarcía, que el coordinaba. Sucedera ao director Xosé Núñez Búa (que morrería de amor a Galiza, exiliado na Arxentina), fillo do fundador do colexio, Roxelio Núñez de Conto.

Nestes anos os dous exseminaristas mantiveran correspondencia literaria, así no 1933, Aquilino, agasállao no Seminario cun exemplar de Corazón ao vento, dedicado, e en marzo de 1936, mandoulle desde as beiras de Arousa, o manuscrito de Nenia. O poeta de Seivane de Abadín, estivo no León XIII ata 1949, fora a substituír ao seu amigo Crecente Vega, por moi pouco tempo profesor de latín, nas vacacións do 33, antes de trasladarse a Madrid, para facer as oposicións. O poeta da Ponte de Outeiro tamén atopara no Alvariño, un bo amigo, e o seu confidente e conselleiro no eido literario.

Nos anos de Vilagarcía, Díaz Castro, segue a estudiar con afán os idiomas máis coñecidos nesta rexión do mundo: o inglés, o alemán..., e vai consolidando a súa afección polos idiomas modernos, e a posibilidade dun destino laboral coma traductor. Alvariño empurrouno neste horizonte profesional, satisfeito do rigor co que traducía, pois o novo profesor era un home moi esixente no aprezo polas linguas, afastado daquela concepción da tradución, como unha derivación da traizón, que el denunciara con este xogo de palabras: “Traduttore, traditore”[10]. E sempre actuou de acicate para que dedicase o seu esforzo a verter ao noso idioma obras clásicas e modernas. Tiñan moi claro que para desenvolver este oficio, había que coñecer os dous idiomas á perfección, e con esta teima viviron aqueles anos. A tradución era unha comunicación de beleza, á par, en diálogo entre as dúas linguas. Non querían que as súas imaxinacións, desmerecesen o resultado, pola contra, prefirían, si era posíbel, melloralo esteticamente.

Ábrelle as portas de publicacións

Da man de Alvariño, o escritor de Guitiriz, foi introducíndose no mundo das publicacións e certames literarios. Animado por el, participa en 1946, aos 32 anos, nos Xogos Florais de Betanzos. Acadando, en castelán, o 1º premio con "El cántico de la ciudad" e un segundo premio, ao poema galego dedicado á muller betanceira, co tríptico de sonetos: "Nascida d´un sono". Xa asistira con el, aos Xogos Frorais de Santiago, o ano anterior, onde o amigo común, Gamallo Fierros, levara o primeiro premio polo traballo "Piedra viva" (Exaltación lírica de la fachada del Obradoiro), e Fermín Bouza Brey pola composición: "Loores ó Señor Santiago", que Díaz Castro traduciu ao castelán. Aquilino tamén participara cun poema en galego. Veu impresionado polo desenvolvemento daquel acto, no que actuou coma mantedor, o daquela Presidente da Real Academia Española, José María Pemán.

Iglesia Alvariño e Díaz Castro colaboran en Sonata Gallega (Pontevedra 1944). Aquilino moi ligado ao xornal La Noche e aos seus asiduos, coma Borobó, ábrelle as súas páxinas, e presenta a Díaz Castro na súa sección "Plumas y letras gallegas", o 19 de abril de 1947. Co título “Versos de J.M.Díaz Castro” escribía: “Nos es grato hacer hoy en esta página de LA NOCHE la presentación de José María Díaz Castro, un joven poeta gallego, recogido y silencioso, pero de muy delicada y fina voz. Pasó estos años de gritería poética uniforme y sondical –sindicato del soneto con azúcar y la oda boba- como había pasado los anteriores, en que era un niño todavía, aunque un niño que escribía versos, al margen de toda exhibición. Si alguna vez le vimos aparecer en las páginas de alguna revista, fue con el aire tímido o más bien lánguido de los privilegiados que saben de los encantos de la voz callaada, de la pureza de sus íntimas resonancias y de los peligros de su libertad en medio de la vasta masa del coro.

Una vez sólo, y cediendo a ruegos amigos, se presentó a unas justas poéticas, llevándose todos los premios a que optaba. Con una gran cultura prefiere el callado conversar con sus amados poetas franceses, ingleses y alemanes, en una grata intimidad, a desvelar la suya, poderosa, firme y lejana”.

Nun dos seus “poemas mínimos”, chamado “Tierra Llana”, evoca ao seu compañeiro de ensino: “La Tarde va arrastrándose sobre la Tierra Llana/ y trepa a los alisos el viento como un niño./ Van cayendo, desnudas, una que otra manzana,/ van cayendo los versos de A. Iglesia Alvariño…” (encartado no seu inédito en castelán Sombras Radiantes, que máis ca un caderno, o seu autor considerouno un libro).

Na madureza da súa creación, Díaz Castro non faría máis que ser interrogado sobre a posible influencia de Alvariño na súa poética: "Toda vivencia nosa inflúe máis ou menos en nosoutros e na nosa obra. Non hai escritor que non sufrise a influencia doutros escritores. Eu tamén pasei por influencias sucesivas. Unha destas influencias foi certamente Iglesia Alvariño. Pero el non foi para min un "iniciador", senón máis ben un catalizador, xa que eu xa escribira versos antes de coñecelo a el: nos meus anos de escola primaria. Aparte de que a miña poesía é fundamentalmente diferente da súa. Entre ámbalas dúas non se descubre ningún ponto de contacto, salvo quizais algunha semellanza no léxico, cousa por outra parte moi lóxica, dado que os dous pertencemos á mesma provincia e dentro desta, á comarca da Terra Cha. O que influíu en min foi o seu exemplo como escritor: é dicir que a súa presencia e a súa espléndida poesía estimuláronme a escribir e publicar cousas”.

Xa en Madrid, Díaz Castro foi visitado por Alvariño en dúas viaxes, e póñense ao tanto das súas inquedanzas. Seguía deslumbrado polos Cómaros verdes  (o primeiro libro galego que impacta na postguerra, 1947), “nel Alvariño, escribiría, o de Guitiriz[11], chega ó cumio da súa obra poética; toda a poesía galega que escribiu despois, mantense no mesmo nivel, sen superalo”. Nestes encontros na capital, Díaz Castro, seguiu enxergando aquela imaxe definitiva do seu amigo: “Todo nel falaba de equilibrio e serenidade; sei dalgunhas cousas que o irritaban ou que o mancaban, porque el era enormemente sensible, pero nunca o oín berrar nin decir unha palabra máis alta que outra; nada adusto nin severo na sua expresión: na conversa predominaba o bon humor e a frase chistosa. Nada de histrionismo nin de grosería; toda a súa aititude era de dignidade. Era un home contido, frenado. O longo dos anos de trato con él pareceume adiviñar que tivera e tiña fortes loitas interiores; sí, unha segreda batalla consigo mesmo, cuio significado non descubrín. A sua poesía revela como un fondo de tristura na sua persoalidade, pero exteriormente, no trato social, era un home alegre e expansivo. Magnífico contertulio, amistoso, galante… Tiña esa xenerosidade de corazón que caracteiriza ós espritos nobles. En canto ás suas tendencias no trato social, díxome unha vez que tiña un caraiter máis ben autoritario. Eu non usaría este adxectivo, senón quizais este: paternalista ou protector. Era radical e conxenitamente poeta”[12].

Nos primeiros anos de Madrid, Iglesia Alvariño volve facer de intermediario, coma en tantas outras iniciativas, e dálle o enderezo de Díaz Castro ao director de Alba (Follas de Poesía * Hojas de Poesía, 1948), que o convida a publicar nela. E enceta a colaboración no nº 3 (1948-1949), un dos números que rexistra máis escrita no noso idioma, e remata no derradeiro.

Ata que aparece Nimbos (1961), que conta ao final cun vocabulario galego-castelán, porque o autor era consciente de que moitos dos vocábulos cos que el constrúe os poemas non son coñecidos polos lectores doutras bisbarras do país. Unha práctica, un xeito, que tamén atopamos no Señardá e Cómaros Verdes  do seu amigo.

O catedrático Iglesia Alvariño, por outra banda, define nese ano, o paisaxismo de Díaz Castro, pouco antes da súa morte, na revista en alemán, redactada e editada en Suiza: Humboldt (nº 6), nun traballo sobre os poetas galegos. O ano anterior, acompañara ao  director, un xudeo especialista en arte oriental, por Galicia, na busca de colaboradores, pois quería abrirse paso en Latinoamérica. E fai esta clasificación:

"1.- Poetas para os que a temática arrinca directamente do vivir galego, das súas cousas e xentes, do campo e do mar, e para os que a expresión é a lingua viva do pobo, fielmente traballada, ás veces con arte exquisita: Noriega, Crecente Vega, Díaz Castro (máis xoves: Luz Pozo e Novoneyra).

2.- Poetas que se evaden da temática tradicional, transportándoa a metáforas de sorpresa. Relacionase este movemento co auxe das greguerías de Gomez de la Serna, e tivo unha grande aceptación polos anos 30. Hoxe non conta con adeptos. Lingua viva, en xeral, pero desaliñada (Blanco Amor), Eugenio Montes, Amado Carballo.

3 - Poetas esencialmente líricos, renovadores do cantar popular, ou apegados á temática deste. Expresión de cancioneiro. Bouza Brey, Cunqueiro, Díaz Jácome...

4.- Poetas nos que os temas tradicionais subordínanse ás correntes do momento, tanto peninsulares como de fóra. A súa lingua, polo xeral, é convencional e gaña na traducción. A máis nova xeración de universitarios situase dentro desta tendencia: Manuel Antonio, Carballo Calero, Eduardo Moreiras, Cuña Novás, entre outros moitos.

5.- Poetas "dos que o saber humanístico reflíctese na súa poesía", na que se combinan popularismos e filoloxía sen ningunha merma" (Carballo Calero): Noriega Varela, Crecente Vega, Díaz Castro e Iglesia Alvariño”.

Sitúa a Díaz Castro, entre o paisaxismo e o humanismo. O crítico literario Luciano Rodríguez, debuxa o curso deste "paisaxismo humanista", no que aquel ocuparía o "clímax estético", servíndonos das palabras de Méndez Ferrín, ou xa o "paisaxismo trascendido", segundo Luciano Rodríguez: "aceptando a existencia dunha comunidade básica de motivos a todos os poetas humanistas, cremos que varía a tonalidade dos mesmos; así na poesía de Noriega Varela topámonos co popular máis primitivo, na de Crecente Vega predomina a paz idílica do mundo labrego, na de Aquilino abonda o descritivismo paisaxístico con certo trasfondo existencial, e na de Díaz Castro temos un paisaxismo trascendido"[13].  Non hai dúbida, de que os catro poetas foron ascendendo dentro dunhas constantes no estilo, temática, idioma, etc., e que Díaz Castro é a plenitude nesta busca literaria. Xa Fernández del Riego, no primeiro número da revista Grial (1963), diagnosticara: "constituien, nefeito, unha especie de liña poética ben sinalada, inda que as súas respeitivas creaciós acusen a presencia de persoalidades independentes e difrenciadas… Apuntan un vieiro craro no panorama da nosa lirica, que o distinguen dos outros vieiros seguidos polos demáis poetas coetáneos". Alfonso Blanco Torrado

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Revista Xermolos, nº 16. 1986.

[2] Manuel Leiras Pulpeiro, Obras completas, Xesús Alonso Montero, Ed.. Sálvora, Santiago, 1983, p.332.

[3] José María Díaz Fernández, “En el VIII aniversario de la muerte de Cunqueiro”, La Voz de Galicia, 1 de marzo de 1989.

[4] Lluvia de rosas, nº 71, agosto de 1946.

[5] Antoloxía de Aquilino Iglesia Alvariño, Ed. Universidade de Santiago, Santiago 1986, p.60.

[6]  “Nenia por Aquilino Iglesia Alvariño”, Xistral , nº 4, Lugo 2001, pp.39-42.

[7] El Correo Gallego, 12 de decembro de 1946.

[8] Santuario de los Remedios. Mondoñedo, Ed.. la Voz de la Verdad, Lugo, 1946.

[9] Desde a palabra, doce voces, Ed. Sotelo Blanco, Barcelona 1986, pp 12-13.

[10] La Noche, 14-VIII-1948

[11] Revista Xermolos nº 16 (1986).

[12]  Ibid..

[13] A poesía de Aquilino Iglesia Alvariño, Ed.. Xerais, Vigo, 1984, p. 84.